قرآن‌های خط کوفی در گنجینه آستان قدس رضوی

کتابت قرآن کریم از زمان نزول این کتاب آسمانی تا امروز، تطورات گوناگونی را پشت سر گذاشته است. در سال های نخستین نزول وحی، برخی از صحابه نظیر امام علی(ع) آیاتی را که بر پیامبر(ص) نازل می شد، کتابت می کردند. در این دوران، تعداد افرادی که خواندن و نوشتن می دانستند، در شبه جزیره عربستان اندک بود اما رفته رفته با توجه ویژه پیامبر اکرم(ص) به علم و دانش، بر تعداد با سوادان افزوده شد، تا آنجاکه پیامبر اکرم(ص) شرط آزادی اسیران جنگ بدر را آموختن سواد به 10مسلمان تعیین کردند.

پس از مدتی بر تعداد کاتبان وحی افزوده شد. بنابر گزارش های مورخان بعضی از مردم نیز برای خود، بخش هایی از قرآن را کتابت می کردند و نزد خود نگاه می داشتند. پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و جمع قرآن توسط صحابه به ویژه امام علی(ع)، اهتمام مردم برای کتابت قرآن بیشتر شد. در این زمان علوم مرتبط با فهم قرآن کریم مثل نحو نیز به سمت مدون شدن حرکت کرد و فردی چون ابوالاسود دوئلی با راهنمایی امیر المومنین(ع) قواعد ابتدایی نحو عربی را بنیان نهاد. ناگفته نماند پیش از تأسیس شهر کوفه در زمان خلیفه دوم، قرآن به خط حجازی که خط کهن شبه جزیره بود، کتابت می شد.

در همان ابتدا به دلیل ابتدایی بودن ویژگی های خط، مشکلاتی برای کتابت وجود داشت اما به این دلیل که اصالت متن وحیانی با قرائت بود، نه کتابت، سبب ایجاد مشکل برای متن قرآن نمی شد. بسیاری از مردم قرآن را حفظ بودند و این امر سبب می شد تحریفی در متن کلام الهی ایجاد نشود. در سرزمین های اسلامی، سبک حجازی و کوفی، نخستین خطوطی هستند که برای نگارش قرآن به کار رفته اند. پس از سبک حجازی، رشد و تکامل خط عربی ازطریق خط کوفی صورت پذیرفت. خط کوفی به لحاظ شکل ظاهری به دو شیوه کلی ساده و تزیینی مرسوم بوده است. کوفی ساده، خالص و خالی از تزیین است و کوفی تزیینی، شیوه ای است که عناصر تزیینی را دربردارد.

قرآن هایی به خط امامان(ع)

قرآن های منسوب به دستخط امامان شیعه(ع) مجموعه ای از قدیم ترین مصاحف قرآنی در جهان اسلام و به ویژه ایران را تشکیل می دهند. بیشتر این مصاحف اکنون در کتابخانه ها و موزه های ایران، و پس از آن در عراق، ترکیه، مصر، یمن، هند، و برخی کشورهای اروپایی چون انگلستان و آلمان نگهداری می شوند. نشانه هایی در دست است که از حدود قرن چهارم هجری، کتابت و دستخط برخی از نسخه های قرآنی به خط کوفی را به امام علی (ع) یا دیگر امامان(ع) نسبت داده اند.

از سوی دیگر، جست وجو در مجموعه های خصوصی، موزه ها و کتابخانه های ایران و جهان نشان می دهد اکنون قریب به 200 نسخه کامل یا ناقص قرآن منتسب به دستخط امام علی(ع) یا یکی دیگر از امامان(ع) وجود دارد. همچنین می دانیم که تشرف به زیارت قرآن امامان(ع) یا یکی از صحابه پیامبر نیز ارج و اعتبار فراوان داشته است. از همین رو در بسیاری از مصاحف موجود و منتسب به ائمه (ع) ، نمونه هایی از «عرض دید» و شهادت به زیارت نسخه را می توان یافت.

این امر سبب شده است که تقریبا هیچ کس پژوهشی تاریخی و انتقادی درباب صحت انتساب این نسخه ها به افرادی در دو قرن نخست انجام ندهد. از سوی دیگر، روشن است پیدایش نسخه های قرآنی منسوب به صحابه پیامبر اکرم (ص) و امامان شیعه(ع) طی قرون متمادی، همواره ابزاری برای افزایش بهای مادی و معنوی آن بوده است. حتی گاه مالکان این آثار، در کنار ذکر انتساب یک برگه قرآنی به یکی از امامان، بهای آن را نیز نوشته اند.

قرآن منسوب به خط امام علی(ع)

این نسخه که به خط کوفی ۱۶ سطری و روی پوست کتابت شده است، متعلق به دوران نخست اسلامی است که در سال ۱۰۰۹ هجری قمری ازسوی شاه عباس صفوی وقف حرم مطهر امام رضا (ع) شده است و وقف نامه آن را شیخ بهایی در پشت برگ اول نسخه نگاشته است. این قرآن بسیار ارزشمند دارای ویژگی های متعددی است و نمایانگر قرائات، رسم الخط، شمارش آیات، اسماء سور و ترتیب مصحف است که از سوره حمد آغاز شده و به سوره ناس ختم می شود.

جنس این مصحف شریف بنا به قول مشهور از پوست آهوست که البته در اقوال مختلف به پوست گاو و گوسفند نیز اشاره شده و با ۶۸برگ با جنس ورق است. مرکب و خط این قرآن نیز نشان دهنده قدمت این اثر نفیس است. همچنین آغاز این نسخه قرآن که جزء ۱۲ و ۱۳ را شامل می شود، با آیه یک سوره هود است و با آیه ۱۱۰ سوره کهف پایان یافته است.

گنجینه نفیس آستان قدس رضوی

بی تردید کتابخانه آستان قدس رضوی، یکی از گنجینه‌های نفیس دنیاست که نسخه هایی نفیس از میراث اسلامی را در خود جای داده است. مصاحف موجود در این کتابخانه جزو ارزشمندترین گنجینه های قرآن در سرتاسر دنیاست. قرآن شماره 18 این کتابخانه که به خط حجازی نوشته شده است، حیرت بسیاری از قرآن پژوهان دنیا را برانگیخته است. دکتر مرتضی کریمی نیا در مقاله ای که مجله مطالعات نسخ خطی انتشارات «بریل» چاپ و منتشر کرده، به بررسی این قرآن نفیس پرداخته و ویژگی های مهم این مصحف را برشمرده است.

قرآن منسوب به امام حسن (ع)

این اثر نفیس در سال۱۰۰۸ هجری قمری به دست شاه عباس اول صفوی وقف آستان مقدس امام رضا(ع) شده است. در صفحه نخست این قرآن، وقف نامه شاه عباس اول صفوی به خط و امضای شیخ بهایی به چشم می خورد و در صفحه آخر، ترقیمه «کتبه حسن بن علی ابن ابی طالب فی سنه احدی اربعین» را می توان مشاهده کرد.

در وقف نامه این قرآن نیز چنین آمده است: «این جزء قرآن مجید را که به خط شریف حضرت امام همام سبط الرسول و قره عین الوصی والبتول ابی محمد الحسن علیه الصوه والسلم است، وقف نمود بر روضه منوره مطهره سدره مرتبه رضیه رضویه علی صاحبها الف الف سلام و تحیه، پادشاه اسلام پناه ظل الله خاک آستانه خیر البشر مروج مذهب حق ائمه اثنی عشر، غلام باخلاص امیرالمؤمنین حیدر ابوالمظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله تعالی ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و عدله و احسانه به حق محمد وآله الطاهرین آمین رب العالمین، حرره الداعی بهاءالدین محمد العاملی.»

قرآن با ‎دستخط منسوب به‎ امام سجاد (ع)

این قرآن که به خط کوفی روی پوست آهو کتابت شده، ۱۶ سطری، بیاضی شکل، اعراب به شنگرف (اکسید سرب که سرخ رنگ است) و اعجام به سیاهی، بین هر الف و لام یک خط مستقیم به شنگرف کشیده شده است و اسامی سوره ها به شنگرف است. این مصحف شریف دارای تعداد ۳۵۹ورق است و همه اوراق آن در سال ۱۲۹۴ در زمان تولیت مرحوم میرزا سعیدخان انصاری معروف به «مؤتمن الملک» متن و حاشیه شده است. در صفحه آخر آن، «قوله الحق و له الملک... کتبه المنتظر بوعده علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب» مرقوم شده است. در حاشیه صفحه، هشت فقره یادداشت تاریخی «زیارت شد» وجود دارد که یادگارانی از سال های ۱۲۹۶ تا ۱۳۴۲ مرقوم و ممهور به مهر متصدیان شده است. قرآن مذکور دارای جلد چرمی دو رو، بیرون ساغری مشکی ترنج دار و درون تیماج ارغوانی و قطع جلد بیاضی است.

قرآن منسوب به خط امام رضا (ع)

دست کم در 9 نسخه از قطعه ها و مصاحف قرآنی موجود در ایران و جهان، نشانه هایی دال بر انتساب آن ها به خط امام رضا(ع) می توان یافت. هیچ یک از این مصاحف، اکنون قرآن کاملی نیستند و تنها بخش هایی پیوسته یا گسسته از سوره های مختلف در آن ها باقی مانده است.

قرآن منسوب به دستخط امام رضا (ع) در کتابخانه آستان قدس در ۲۷ ورق، به خط کوفی ۱۶ سطری روی کاغذ پوستی آهاری در قطع بیاضی کتابت شده و با جلد تیماج قهوه ای روشن، عنابی ضربی و نوساز گردآوری شده است. این جزوه قرآنی شریف شامل سوره های نور، قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، مؤمن، فصلت، جاثیه، احقاف، واقعه و حدید است.

قرآن منسوب به امام حسین (ع)

این قرآن نفیس ۴۱برگ را شامل می شود که در هر برگ آن هفت سطر از قرآن کتابت شده است. کتابت این قرآن همراه با سادگی حروف با مرکب مشکی است، فاصله میان حروف تقریبا مساوی است و بعضی از صفحه ها دارای تذهیب است. اعراب و اعجام (نقطه گذاری) از ویژگی های شایان توجه این نسخه است و معمولا حروف آخر و حروفی که برای خواننده امکان لغزش در خواندن وجود دارد، اعراب گذاری شده و نقطه گذاری حروف و واژگان نیز با نقاط سیاه ریز و کوچک تر است.

در انتهای آن ترقیم «کتبه حسین بن علی» همراه با یادداشت تشرف به زیارت «شاه اسماعیل صفوی» در سال 921 هجری قمری به چشم می خورد. این مصحف توسط رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت ا... العظمی خامنه ای، در اسفند 1383 خورشیدی وقف آستان قدس رضوی شده است.